जनताको बहुदलीय जनवादका तीन आयाम

मदन भण्डारी लामो समय बाँच्न पाउनु भएन । ४१ वर्षको उमेर एउटा व्यक्तिको सिङ्गो जीवनको अपेक्षा गरिएको उमेरको आधाआधी पनि होइन । तर, मदन भण्डारीले यही उमेरमा धेरै कुरा सम्पन्न गरेर हामीबाट विदा भएको २९ बर्ष बितिसकेको छ ।

मदन भण्डारीको व्यक्तिगत जीवनलाई मूल्याङ्कन गर्दा पार्टी नेतृत्वको हिसावमा उहाँले जम्माजम्मी चार वर्ष मात्रै नेतृत्व गरेको देखिन्छ । २०४६ भदौ ९ देखि १४ सम्म सिराहामा आयोजित नेकपा (माले)को चौथो महाधिवेशनबाट उहाँ महासचिवमा निर्वाचित हुनुभयो भने २०५० जेठ ३ गते षड्यन्त्रमुलक ढंगले हत्या गरिएसँगै हामीबाट विदा हुनुभयो । सार्वजनिक व्यक्तित्वको कुरा गर्ने हो भने उहाँको समय पार्टी नेतृत्व गरेभन्दा पनि कम छ । २०४७ साल कात्तिकमा नेकपा (माले)को महासचिवका रुपमा मदन भण्डारी सार्वजनिक हुनुभयो भने संसदीय वा राजकीय जिम्मेवारीका सन्दर्भमा उहाँले करिब दुई वर्ष प्रतिनिधिसभा सदस्यका रुपमा काम गर्न पाउनुभयो । परिस्थिति कस्तोसम्म भयो भने २०१५ सालको संसदको सभामुख, देशको एउटा सुपरिचित नेता र सादगीको हिसावमा सबैले श्रद्धा गर्ने व्यक्ति अर्थात् तत्कालीन प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई ६ महिनाको छोटो समयको सार्वजनिक जीवन बिताउनुभएका मदन भण्डारीले काठमाडौँ क्षेत्र नम्बर–१ बाट पराजित गर्दै जित हासिल गर्नुभयो ।

यो कुनै व्यक्तिको जय वा पराजयको विषय मात्रै थिएन ।  नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई अन्तराष्ट्रिय ढंगले ध्यानाकर्षण गराउने र जनताका बीचमा स्थापित गराउने एउटा झड्का दिने घटना थियो । मदन भण्डारीको लोकप्रियता कतिसम्म थियो भन्ने कुरा त्यस लगत्तै २०५० माघमा भएको उपनिर्वाचनमा मदन भण्डारीकी जीवनसंगिनी कमरेड विद्या भण्डारीले पनि कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई पराजित गर्नुभयो ।

यो सन्दर्भ यहाँ किन उल्लेख गरिएको हो भने कुनै विचारलाई स्थापित गराउने कुरा, त्यसको व्यापकता र लोकप्रियताले व्यक्तिको मात्रै होइन, आन्दोलनको हितलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ । यसको उदाहरणका रुपमा मदन भण्डारी हुनुहुन्छ ।
मदन भण्डारीले पार्टीको लोकतान्त्रीकरणको मात्रै कुरा गर्नुभएको छैन । जनताको बहुदलीय जनवादको पृष्ठभूमिलाई हेर्ने हो भने त्यतिबेला कम्युनिष्ट आन्दोलन जडताको शिकार भइरहेको थियो । अन्तर्राष्ट्रियरुपमा रुपमा हेर्दा चिनियाँ र रुसी दुबै धारमा रहेको जडसुत्रवादबाट कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई मुक्त गर्दै लोकतान्त्रिक विकल्पका रुपमा अघि बढ्नुपर्ने दायित्व विश्वका कम्युनिष्टहरुका बीचमा थियो । पूर्वी युरोपबाट समाजवाद ढल्दै थियो, बर्लिनको पर्खाल भत्किँदै थियो । समाजवादी देश र त्यहाँका कम्युनिष्ट पार्टीहरुले धमाधम आफूलाई रुपान्तरण गर्दै कम्युनिष्ट पार्टीको नाम र झण्डा फेर्दै थिए ।

त्यस पृष्ठभूमिमा भूमिगत कालबाट गुज्रेर सशस्त्र संघर्षको पृष्ठभूमिबाट आएको पार्टीलाई लोकतान्त्रिक धारमा रुपान्तरण गर्ने र लोकतान्त्रिक आन्दोलनको नेता पार्टीका रुपमा स्थापित गर्ने चानचुने हिम्मतको कुरा थिएन ।

चिनियाँ र रुसी कम्युनिष्ट आन्दोलनभित्र थुप्रै विकृतिहरु थिए । खासगरी १९२४ मा भ्लादिमिर लेनिनको मृत्युपछि पार्टी र राजकीय सत्तामा आएका जोसेफ स्टालिनले रुसी कम्युनिष्ट पार्टी सञ्चालनका क्रममा देखाएका व्यवहारहरुले कम्युनिष्ट आन्दोलन भयावह जडता र आतंकमा फँसेको थियो । एक महाधिवशेनबाट केन्द्रीय कमिटीमा निर्वाचित भएका बहुमत सदस्यहरु अर्को महाधिवेशनसम्म जाँदा या पदच्युत भएका थिए या मारिएका थिए ।

एउटा घटना कम्युनिष्ट आन्दोलनमा बारम्वार चर्चा हुने गर्छ ।  सन् १९५३ मा स्टालिनको निधन भएपछि सन् १९५६ मा रुसी कम्युनिष्ट पार्टीको २० औँ राष्ट्रिय महाधिवेशन भयो । त्यो महाधिवेशनमा तत्कालीन महासचिव निकिता खु्रश्चेभले स्टालिनको नीति र स्वयम् स्टालिनको धेरै चर्को आलोचना गरेर दस्तावेज पेस गरे । रुसी र चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीबीचको मतभेदको आरम्भ पनि  त्यही १९५६ को रुसी कम्युनिष्ट पार्टीको २० औँ महाधिवेशनबाट सतहमा आएको थियो ।

त्यस महाधिवेशनमा स्टालिनको यति धेरै आलोचना भयो कि त्यहाँ उपस्थित एक जना कमरेडले निकै मधुरो स्वरमा भन्नुभयो– ‘कमरेड ख्रुश्चेभ, तपाईँ पनि पार्टीको केन्द्रीय कमिटीमा हुनुहुन्थ्यो । स्टालिनका यति धेरै खरावीहरु रहेछन् । स्टालिनका नीतिहरुमा यति धेरै कमजोरीहरु रहेछन् । यति लामो समय तपाईँले उहाँसँगै काम गर्दा यो कुरा त्यतिबेलाको केन्द्रीय कमिटीमा किन उठाउनु भएन ?’ ती कमरेडले त्यसो भन्दा ख्रुश्चेभले पछाडि फर्केर बुट बजार्दै भने– ‘कसले भन्यो यो ? तपाईं अघि आएर भन्नुहोस् यो कुरा ।’ स्टालिन कालमा केन्द्रीय कमिटीमा निर्वाचित बहुमत सदस्यहरु अर्को महाधिवेशनसम्म जाँदा पदच्युत भएको वा मृत्युदण्ड भोगेको इतिहास सम्झेर ती कमरेड आफ्नो बोली दोहोर्याउन सकेनन् । खु्रश्चेभवले बुट बजारेपछि हल सुनसान भयो, सन्नाटा छायो । कोही पनि बोलेनन् । फेरि ख्रुश्चेभले आफैँ भने– ‘हो स्टालिनका पालामा मेरो हालत पनि यस्तै थियो । मलाई उहाँका नीति गलत छन् भन्ने लाग्थ्यो । तर, म बोल्न सक्दिनथेँ । अब ती नीतिहरु हामीले सच्याउनुपर्छ ।’

सन् १९४९ मा सत्तामा आएको चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको १९५८ बाट सुरु भएको महान सर्वहारा साँस्कृतिक क्रान्तिबारे पनि हामीलाई जानकारी छ । त्यतिबेला कति कमरेडहरुको कत्लेआम भयो ।  ल्यु साओ चि जस्ता चीनको राष्ट्राध्यक्ष भएका व्यक्तिले जेलमा कोचिएर मृत्युवरण गर्नुपर्यो भने देङ साओ पिङ जस्ता नेता पदच्युत भएर कारखानामा कामदारका रुपमा खटिनुपर्यो । ग्याङ अफ फोर वा लिन प्याओलाई दोष दिएर चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीभित्र खडा भएका समस्याहरुलाई नवरअन्दाव गर्न सकिन्न ।

सबैभन्दा बढी स्वतन्त्रताको वकालत गर्ने र व्यक्तिगत स्वतन्त्रतालाई सामाजिक स्वतन्त्रताको अनिवार्य अङ्ग बनाउने कार्ल माक्र्सको दर्शनबाट दीक्षित भएका कम्युनिष्ट पार्टीहरु आफैँमा नोकरशाही र तानशाहीपनको शिकार भएर कम्युनिष्ट आन्दोलन गल्र्यामगुर्लुम ढल्ने अवस्थामा पुगेको थियो । त्यस पृष्ठभूमिमा मदन भण्डारीले नेकपा (माले) हुँदै नेकपा (एमाले) मा आइपुग्दा जनताको बहुदलीय जनवादको अवधारणा अघि सार्नुभयो । त्यो विश्वा कम्युनिष्ट आन्दोलनका लागि विल्कुल नयाँ कुरा थियो । विल्कुल नयाँ यस अर्थमा पनि थियो कि निर्वाचन लड्ने कुरालाई मात्रै हामीले नयाँ भन्न सक्दैनौँ । किनभने, उहाँले अघि सारेको जनताको बहुदलीय जनवादमा मात्र होइन, बालिग मताधिकारबाट कम्युनिष्ट पार्टी सरकारमा जाने कुरा हाम्रै छिमेकी मुलुक भारतमा सन् १९५७ मा केरलामा आरम्भ भइसकेको थियो । केरलामा निर्वाचनबाट आएको इएमएस नम्बुदरीपादको लोकप्रिय कम्युनिस्ट सरकारलाई दुई वर्ष पनि टिक्न नदिएर जवाहरलाल नेहरुले भङ्ग गरेका थिए ।  सन् १९७७ मा ज्योति बसुको नेतृत्वमा हाम्रो छिमेक पश्चिम बंगालमा कम्युनिष्ट पार्टी सत्तामा आइसकेको थियो ।

त्यसैले हामीले जनताको बहुदलीय जनवादको चर्चा गर्दा यसलाई निर्वाचनदेखि निर्वाचनसम्म मात्र बुझ्नुहुन्न । यो जबजको रणनीति होइन । निर्वाचनको उपयोग गर्ने कुरालाई जननेता भण्डारीले समाजको बहुलता र मानव जीवनको बहुलतासँग जोड्दै सिद्धान्त र दर्शनका रुपमा अंगिकार गर्नु नै यसको मूल विशेषता हो । त्यसपछि जनताको बहुदलीय जनतावदले सबैको ध्यानाकर्षण गरेको छ ।

भारतको कलकत्तामा आयोजित कम्युनिष्ट पार्टीहरुको अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनमा मदन भण्डारीले अघि सारेको र अभिव्यक्त गरेको धारणा अनि प्रस्तुत गरेको कार्यपत्र विश्वको कम्युनिष्ट आन्दोलको बहसको एउटा केन्द्र बनेको थियो ।
मदन भण्डारीले पार्टी, समाज र राज्यको लोकतान्त्रीकरणको चर्चा गर्नुभएको छ । हामीले जनताको बहुलीय जनवादको चर्चा गर्दै गर्दा आजको बदलिँदो अवस्थामा कम्तीमा पार्टीको लोकतान्त्रीकरण, समाजको लोकतान्त्रीकरण र राज्यको लोकतान्त्रीकरण– यी तीनवटा आयामलाई एक आपसमा अन्तरनिहित गरेर हेर्यौं भने मात्र जबजको सिङ्गो चित्र पाउन सक्छौँ ।

नियन्त्रण र सन्तुलनको सिद्धान्त, शक्ति पृथकीकरणको सिद्धान्त, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता, विदेश नीतिमा स्पष्टता जस्ता विषय राज्य र समाजसँग सम्बन्धित छन् भने पार्टीभित्रको जडताका विरुद्धमा मदन भण्डारीले निर्मम ढंगले अघि सारेका अवधारणाहरु पार्टीको लोकतान्त्रीकरणसँग सम्बन्धित छन् ।

यी समग्र परिस्थिति र आयामहरुलाई राखेर हेर्ने हो जननेता मदन भण्डारीलाई हामी नेपालमा बामे सर्दै गरेको र प्रमुख शक्तिका रुपमा स्थापित भइनसकेको कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई मुलप्रवाहीकरण गरेर प्रमुख शक्तिका रुपमा स्थापित गर्ने दूरद्रष्टाका रुपमा पाउँछौँ ।

मदन भण्डारीेले जनताको बहुदलीय जनवादको अवधारणा अघि सारिरहँदा आफ्नै देशका अनुभवहरुलाई पनि पर्याप्त मात्रामा ध्यान दिएको देखिन्छ ।

नेपाल कम्यनिष्ट पार्टीले २००६ सालमा स्थापना भएपछि २००८ सालको नगर निर्वाचनमा लडेर आफूलाई लोकतान्त्रिक प्रतिस्पर्धामा उभ्याएको इतिहास छ । त्यसैगरी २०१५ सालको निर्वाचनमा तल्लो सदनमा ४ र माथिल्लो सदनमा १ सिट जितेर कम्युनिष्ट पार्टीले आफूलाई जनताबाट प्रमाणित हुनुपर्छ भनेर स्थापित गरिसकेको थियो भने पञ्चायतकालमा पनि जनपक्षीय उपयोगको नीति अवलम्बन गरेको थियो । निर्वाचनलाई एउटा ‘ट्याक्टिस‘का रुपमा होइन, अवधारणा (कन्भिक्सन) का रुपमा अंगीकार गरेर मदन भण्डारीले नेपाली समाजको लोकतान्त्रीकरण र अग्रगामी रुपान्तरण गर्नमा साहसिक कदम चाल्नुभएको थियो ।

यिनै कारणहरुले गर्दा हामी तीन दशकपछि पनि मदन भण्डारीका विचार र सिद्धान्तलाई सम्झैदैँ हरेक संकटमा, पार्टीका बैठकमा, महाधिवेशनमा र अन्तरविरोधहरुमा समाधानका लागि ‘मदन भण्डारी भएको भए….‘ भनेर सम्झने गर्छौं ।
समग्रमा भन्नुपर्दा, कम्युनिष्ट आन्दोलनको लोकतान्त्रीकरण, समाजको लोकतान्त्रीकरण र राज्यको लोकतान्त्रीकरणका सन्दर्भमा मदन भण्डारीले अघि सारेका अवधारणाहरु आजको सन्दर्भमा हाम्रा मार्गदर्शन हुन् ।

(रिजाल, नेकपा एमालेका केन्द्रीय सदस्य एवं प्रचार तथा प्रकाशन विभागका उपप्रमुख हुनुहुन्छ)